Een fenomeen waar de wetenschap grote moeite mee heeft is het bewustzijn. In het algemeen wordt dit verschijnsel omschreven als ‘het menselijk vermogen om zintuiglijke indrukken te verwerken en deze te verbinden met de persoonlijke gedachten, emoties en verlangens. Daardoor ontstaat er een innerlijke beleving (een ‘besef’) van zijn of haar plaats in de omgeving en de mogelijkheden die deze te bieden heeft voor het eigen bestaan.’ En terzijde: het bewustzijn definiëren als ‘besef’ of ‘beleving’ schiet niet op, want dat zijn toch min of meer synoniemen voor bewustzijn.

Zijn biologen en psychologen zich overigens wel bewust van hun gebrekkige inzicht in dit fenomeen? Want naast bewustzijn is er ook zelfbewustzijn en deze beide begrippen worden vaak lukraak door elkaar heen gebruikt. Naar (zelf)bewustzijn wordt gericht onderzoek naar gedaan door biologen. Een grote naam op dit terrein is Frans de Waal (1948 – 2024) met onderzoekingen naar zelfbewustzijn bij dieren. Daartoe gebruikte hij de spiegeltest. Toen hij bij een olifant een papiertje op het voorhoofd plakte en deze vervolgens een spiegel voorhield, zag hij dat deze meteen naar zijn voorhoofd greep om het eraf te halen. Een olifant herkent zichzelf dus in de spiegel, hij kent zijn plaats in zijn omgeving, heeft een besef van zijn lichaamsvorm en probeert te onderzoeken waarom deze is veranderd. Maar hoewel Frans de Waal het begrip zelfbewustzijn op de juiste manier gebruikt, komt hij niet dichter bij een onderscheid tussen bewustzijn en zelfbewustzijn. Deze begrippen worden te vaak met elkaar verward.

Mijn insteek is een heel andere. Want nu we het hier voortdurend over de ziel hebben moeten we eens gaan luisteren naar de deskundigen op dit terrein. De wijzen uit het oosten zien het bewustzijn als een aspect van de ziel (het atman). We mogen volgens hen aannemen dat de individuele ziel (jivatman) deel uitmaakt van de universele ziel (paramatman), oftewel de universele Bron waaruit wij voort zijn gekomen en waarin wij bestaan – deze wordt vaak aangeduid met God. Dat wil zeggen dat er een universeel bewustzijn (verbonden met paramatman) bestaat naast een individueel bewustzijn (verbonden met jivatman).

Individueel bewustzijn, of zelfbewustzijn, is datgene waar Frans de Waal naar op zoek was. Dit is in het dierenrijk aangetroffen bij mensapen, olifanten, dolfijnen, diverse vogelsoorten, octopussen en zelfs bijen. Mijn inschatting is dat bij hen een soort fysiek zelfbewustzijn aanwezig is. Daarmee bedoel ik dat ze een besef hebben van hun fysieke lichaam in hun stoffelijke omgeving. Een innerlijke beleving, compleet met een besef van hun eigen gevoelens, gedachten en moraal, zal hooguit bij de hoogst geëvolueerde soorten aanwezig zijn.

Het universum is gebouwd uit bewustzijn

Aangenomen dat er een universele schepper is, paramatman, dan levert deze aan de gehele schepping een universeel bewustzijn dat alles omvat. Als zelfbewustzijn voor de mens betekent dat hij zijn bestaan begrijpt in zijn omgeving, waardoor hij doelbewuste keuzes kan maken, dan betekent universeel bewustzijn dat de schepper, of de Bron, zijn schepping kent. Hij is immers die schepping zelf. Hij is zich daarvan bewust en kan daardoor doelbewuste keuzes maken. Een uitspraak in dit verband, zogezegd aan God gevraagd, is: ‘Ik heb Mijzelf uit Mijzelf geschapen om van Mijzelf te kunnen genieten.’ Welnu, het universum is gevuld met, en gebouwd uit bewustzijn. De aarde, dat wil zeggen al het leven op aarde én de levenloze materie, is gevuld met bewustzijn. De scheppende Bron kent zichzelf en kan zichzelf in zijn schepping tot uitdrukking brengen. Dat is tevens, vanuit spiritueel standpunt, de essentie en de oorzaak van het evolutieproces. Het leven ontwikkelt zich daarbij gericht, gericht op de doelen van de universele Bron. Wij kennen Gods doelen uiteraard niet, maar zien wel om ons heen wat er gebeurt.

En wat zien we dan? We zien dat in de loop van de evolutie de lichaamsvormen in complexiteit toenemen om het toegenomen bewustzijn van die vorm in staat te stellen zichzelf uit te drukken. Het bewustzijn is de drijfkracht achter de evolutie, het staat te popelen om aan het werk te kunnen in een organisch lichaam. Het is een tijdrovend proces. Eerst verbinden atomen zich tot anorganische moleculen, later tot organische stoffen die simpele blaasjes kunnen vormen. Daaruit ontstaan steeds complexere cellen die zich verbinden tot meercellige organismen. Alle planten, alle dieren en mensen maken deel uit van dat universele bewustzijn. Planten zijn bewuster dan mineralen, dieren zijn bewuster dan planten. Uiteindelijk worden de soorten zelfbewust en kunnen de taak van onze universele schepper op de oppervlakte van deze wereld ter hand nemen. Dat zijn de mensen, en eventueel enkele hoog geëvolueerde dieren.

Onze essentie van iedereen is zuivere liefde, schoonheid, waarheid en goedheid

Hoe kunnen natuurwetenschappers weten, vanuit hun laboratoria en met hun reageerbuizen en hun microscopen, wat bewustzijn is, als dit onstoffelijke is? Is het bewustzijn gelegen in de mysterieuze quantumwereld of anders in de donkere materie en dito energie? We kunnen erover speculeren en wie weet komt er ooit een theorie die met formules dat bewustzijn kan omschrijven. Toch betekent dat niet dat we dan nooit meer hoeven te praten over een schepper of God. Want die theorieën zullen zo abstract zijn, zo onvoorstelbaar en wellicht ook onvoorspelbaar, dat je het met evenveel gemak gewoon God kunt noemen.

Hoe zou deze God reageren op het brengen van offers, op gebeden en rituelen, op gewijde kunst en naastenliefde? Welnu, aangezien wij via ons zelfbewustzijn deel uitmaken van het universeel bewustzijn is het goed denkbaar dat deze kleinschalige intenties toch een invloed hebben, hoe bescheiden ook, op dat grote geheel.

Slechte gedachten, woorden en daden kunnen de universele schepping dan wel degelijk nadelig beïnvloeden. Er wordt tegenwoordig veel slecht werk verricht en er is veel negativiteit in de wereld. Ik denk dat het heel goed mogelijk is dat door de angst en woede die eruit voortkomen de neergang van onze wereld wordt versneld. We moeten dat omdraaien. We moeten stoppen met schelden en strijden. We moeten stoppen met negatief nieuws brengen, met het versterken van begeerte. Vergeet alsjeblieft niet dat we uiteindelijk universeel bezield zijn met goddelijke intenties. We maken allen deel uit van paramatman, het universele bewustzijn. De essentie van iedereen is zuivere liefde, schoonheid, waarheid en goedheid.

Verminder jezelf niet door voortdurend te blijven klagen over je onkunde, je zwakheid of zondigheid. Zo zijn we niet gebouwd. Richt je daarentegen op je kracht, je ambities, je doelen. Wees niet bang om te falen en geloof in jezelf.